Şevket Ovalı

İkinciDünya Savaşı’nın hemen sonrasında başlayan ve ABD ile SSCB’nin başı çektiği ikikutup arasındaki küresel ölçekteki ideolojik ve jeopolitik mücadele Soğuk Savaş(Cold War) olarak bilinir. SoğukSavaş, 1947’de dönemin ABD başkanı Harry Truman’ın ismiyle anılan TrumanDoktrini ile başlayıp, SSCB Komünist Partisi’nin kendisini lağvettiği 1991arasında süregelmiştir. Bahsi geçen dönemdeki küresel mücadele, Doğu ve Batıkutupları arasında geniş ölçekli bir silahlı çatışma veya savaş yaşanmaması sebebiyleSoğuk Savaş olarak adlandırılmıştır. Öte yandan bu dönem tamamen çatışmasızgeçmemiştir. ABD ve SSCB kendi aralarındaki gerilimleri silahlı çatışmaya doğrutırmandırmaktan kaçınsalar da vekilleri aracılığıyla dünyanın pek çokbölgesinde çatışmaya girmekten çekinmemişlerdir.

Stalin’in9 Şubat 1946’da yaptığı konuşma ile Savaşın kapitalist dünyanın kendi içindekikavgalar ve istikrarsızlıklar yüzünden çıktığını belirtmesi ve düşmanca bir dilile Batı dünyasını suçlaması Soğuk Savaş’ın habercisi olmuştur. Temmuz 1946’daMoskova’dan Washington’a gönderdiği “Uzun Telgraf” ile SSCB’nin dışpolitikasını üstlerine anlatan ABD’li diplomat      George FrostKennan da Stalin’in sözlerinin Sovyet dış politikasının temellerinioluşturduğunu iddia etmekteydi. Kennan’a göre, SSCB kendisini kapitalizmlesonsuz bir savaş içinde görmekteydi ve ABD uzun soluklu, sabırlı, gevşemeden veher an müdahaleye hazır bir biçimde Sovyet yayılmacılığını çevrelemeliydi.Kennan’ın tavsiyesi 1947 ve sonrasında “çevreleme politikası” olarak ABD dışpolitikasının en önemli prensibi haline gelmiştir.

Çevrelemepolitikasının ilk adımları 1947 Truman Doktrini ve 1948 Marshall Planı ileatılmıştır. ABD Truman Doktrini ile SSCB’nin Yunanistan ve Türkiye üzerindeoluşturduğu baskıyı kırmayı amaçlarken, Marshall Planı ile de Avrupa’nınekonomik anlamda yeniden ayağa kalkmasını ve Sovyet baskısına direnebilir halegelmesini hedeflemiştir.

Karikatürde, Truman

Doktrini’nin SSCB lideri Stalin’inpolitikalarına karşı

olduğu mizahi bir yolla gösteriliyor.

Çevreleme

politikası aynı zamanda zorunlu olmadıkça Avrupa ve dünya meselelerine

karışmamayı tercih eden ABD’nin eski izolasyoncu politikasını terk ettiğinin de

ilanıdır. Sosyalist blok da bu gelişmelere tepkisiz kalmamış, 1947 sonbaharında

SSCB, Bulgaristan, Polonya, Macaristan, Romanya ve Yugoslavya’nın katılımıyla

Kominform (Communist Information Bureau)

kurulmuştur. Oluşumun amaçları ABD emperyalizmiyle mücadele ve dünyada Sovyet

modelini yaymak olarak belirlenirken, SSCB ayrıca yürürlüğe koyduğu Molotof

Planı ile sosyalist ülkeler ile ikili ticari ilişkilerini geliştirmeyi hedeflemiştir.

Şubat

1947 ve Mart 1948 arasında Macaristan, Bulgaristan, Romanya, Polonya’da muhalefet

liderlerinin tasfiye edilmesi, Çekoslovakya’da ise SSCB’nin doğrudan hükümete

müdahale etmesi Soğuk Savaş’ın Avrupa’da çoktan ivme kazandığını

göstermekteydi. Tüm bu gelişmeleri kaygıyla takip eden Batı dünyası, 1948

yılında patlak veren Berlin Krizi ve Komünist Çin’in kurulmasıyla birlikte daha

kararlı adımlar atmak mecburiyetinde kalmıştır. Bu adımların ilki 1948 yılında

İngiltere, Fransa, Belçika, Hollanda ve Lüksemburg’un katılımıyla kurulan

kolektif savunma örgütü Batı Avrupa Birliği (BAB) olmuştur. İkinci önemli adım

ise, 4 Nisan 1949’da Kuzey Atlantik İttifakı’nın (NATO) kurulması ile atılmış olup, SSCB’nin

Avrupa’daki yayılmasının önüne geçilmesi 

amaçlanmıştır.

Haziran 1950’de Kuzey Kore’nin Güney’e saldırması ile birlikte

Asya kıtasındaki stratejik bir noktanın daha komünistlerin eline düşmesi riski,

ABD’yi harekete geçmeye zorlamıştır. Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nden çıkan bir kararla ABD

öncülüğünde uluslararası bir kuvvet oluşturulmuş, başına da Douglas MacArthur getirilmiştir.

Üç yıl süren savaşta taraflar birbirlerine kesin bir üstünlük sağlayamamış, 38.

paralelin sınır kabul edildiği bir ateşkes taraflarca kabul edilmiştir.

Öte

yandan 1951 yılında Filipinler ile imzalanan Karşılıklı Savunma Anlaşması, aynı

yıl Japonya ile imzalanan Güvenlik Anlaşması ve 1954 yılında kurulan SEATO

(Güneydoğu Asya Antlaşması Teşkilatı) Soğuk Savaş’ın Asya sahnesinde ABD

tarafından atılan diğer adımlar olmuştur. Fransa’nın 1955 yılında imzalanan

Cenevre Mutabakatı ile Hindiçini bölgesinden çekilmesi ise Vietnam’ın Soğuk

Savaş’ın Asya’daki bir başka çatışma alanına dönüşmesine sebep olmuştur.

Soğuk

Savaş yüzünü Ortadoğu’da da göstermiş, 1955 yılında İngiltere, Türkiye, İran,

Irak ve Pakistan’ın üye oldukları Bağdat Paktı kurulmuştur. Paktın ana amacı

Ortadoğu’daki Sovyet yayılmasını engellemektir. Buna karşılık SSCB Suriye ile

dostane ilişkiler geliştirmiş ve ekonomik yardımlar yapmaya başlamıştır. 1955

sonrasında ABD’nin Ortadoğu’ya verdiği önemin giderek arttığı, kendisine dost

rejimleri başa getirmek için mali yardımları ve CIA saha operasyonlarını sıkça

kullandığı bilinmektedir.

Stalin’in

1953’te ölmesinin ardından Soğuk Savaş geriliminin azalacağı düşünülse de bu

iyimserlik çok da uzun sürmemiştir. Doğu Avrupa’daki küçük çaplı ayaklanmalar

hemen bastırılırken, 1955’te Batı Almanya’nın NATO üyesi olmasına karşı hamle

olarak SSCB liderliğinde Varşova

Paktı kurulmuştur. 1956’dan sonra Kruşçev’in dile getirdiği “Barış

İçinde Birarada Yaşama doktrini” uluslararası siyasette yumuşamaya dair

umutları yeniden yeşertirken Soğuk Savaş dünyanın farklı bölgeleri ve farklı

alanlarında son hızla devam etmiştir. SSCB’nin 1957’de Sputnik uydusunu uzaya

fırlattığını duyurması komünist blok için moral üstünlük anlamına gelmiş, aynı

yıl kıtalararası balistik füze denemelerinde başarıya ulaşılması ise

Moskova’nın silahlanma yarışında önemli bir eşiği aştığını göstermiştir.

Sputnik’in fırlatılış

anı (1957)

1959-1962

arası dönem, Soğuk Savaş krizlerinin ABD ve SSCB’yi savaşın eşiğine getiren

dönem olarak da bilinmektedir. 1958 sonbaharında Berlin yüzünden tekrar

tırmanan gerilim, 1959’da Fidel Castro’nun Batista’yı devirerek, Küba’da

yönetimi ele geçirmesiyle daha da artmıştır. Castro’nun Küba’daki başarısı

sadece Küba için değil, Latin Amerika’nın tamamına yayılabilecek devrimci bir

dalgayı tetikleyebilecek niteliktedir ve bu yüzden de ABD tarafından önemli bir

tehdit olarak görülmüştür. ABD ve SSCB arasındaki tansiyon, 1959 ve 1960

yıllarında Kruşçev’in ABD’ye yaptığı ziyaretler ile bir nebze düşerken, 1961’de

J.F Kennedy’nin ABD Başkanı seçilmesi ile tekrar zirveye çıkmıştır. Aynı yıl

SSCB’nin Berlin Duvarı’nı inşa etmeye başlaması ve o zaman kadar yapılan en

kuvvetli termo-nükleer bombayı test etmesi, 1962 yılında dünyayı nükleer

savaşın eşiğine getiren krizin habercileridir.

1961 Viyana

Zirvesi’nde ABD Başkanı J.F. Kennedyve SSCB lideri Nikita

Khrushchev’in görüşmeleri

1962’de

SSCB’nin Küba’da bulunan askeri personeli aracılığı ile füze rampaları

kurduğunun tespit edilmesi Soğuk Savaş’ın en ciddi krizi olan Küba Füze Krizi

olarak bilinmektedir. Castro yönetimini devirmek için Kübalı muhalifleri eğiten

ve Domuzlar Körfezi çıkarmasında başarısızlığa uğrayan ABD’nin Küba’da ikinci

bir mağlubiyete tahammülü yoktur. ABD’nin Küba’ya yaklaşan tüm gemileri

durduracağını ilan etmesi ve Kruşçev’in geri adım atması ile taraflar uzlaşmaya

varmışlardır. SSCB Küba’daki füzeleri kaldırmayı kabul ederken, ABD Türkiye ve

İtalya’daki Jüpiter füzelerini kaldıracağını ve Küba’ya müdahaleden vazgeçeceği

taahhüdünde bulunmuştur. Soğuk Savaş geriliminin bu olaydan sonra düşmesi, yumuşama (detante) diyeceğimiz yeni bir dönemin

başlangıcını oluşturmuştur. 1970’lerin başına kadar Soğuk Savaş’ın gündeminin

ön sıralarında uzay yarışı, ABD’nin Vietnam’da uğradığı bir dizi yenilgi ve

Sovyetlerin 1968 Prag Baharını bastırması yer almaktadır. 1970-1980 arası

dönemde ise ABD ve SSCB’nin ikili ve çoklu anlaşmalarla silahsızlanmayı teşvik

etmişler, Doğu-Batı Almanya üzerinden yaşanan krizleri

dondurmuşlar/ötelemişler, Apollo-Soyuz ortak uzay projesini hayata

geçirmişlerdir. Bu gelişmeler tansiyonun düştüğünü gösterse de 1979’ların

sonuna dek ABD Nikaragua ve El Salvador’da SSCB ise Afganistan’da kendilerine

sadık güçlerle zemin kazanma hamlelerinde bulunmuşlardır.

SSCB’nin

1979’un sonunda Afganistan’ı işgal etmesi Soğuk Savaş’taki yumuşama döneminin

sonunu getirmiştir. ABD’nin tepkisi sadece SALT II anlaşmasından çekilmekle

sınırlı kalmamış, SSCB’ye teknoloji satışı da yasaklanmıştır. Başkan Jimmy

Carter, kendi adıyla anılacak olan Carter Doktrini ile ABD’nin Körfez

Ülkeleri’ne yönelecek dış tehditleri engelleyeceğini duyururken, Soğuk Savaş

spor müsabakalarına da sıçramıştır. ABD 1980 Moskova Yaz Olimpiyatlarını boykot

kararı alırken, SSCB ve uyduları da 1984 Los Angeles Yaz Olimpiyatlarını boykot

etmişlerdir. 1983 yılında dönemin ABD Başkanı Reagan tarafından ve kamuoyunda

Yıldız Savaşları olarak duyurulan Stratejik Savunma Girişimi de Soğuk Savaş’ın

yeniden tırmandığı dönemin önemli gelişmelerindendir. Plana göre ABD nükleer

bir savaş ile her iki tarafın da ortadan kalkacağı bir dehşet dengesi yerine olası saldırıyı ABD

topraklarına ulaşmadan yok edecek yeni bir sisteme yatırım yapacaktır.

1985’te

Mihail Gorbaçov’un başa geçmesi ile Soğuk Savaş’ta yeni bir dönem başlamıştır.

Glasnost (açıklık) ve Perestroyka (yeniden yapılanma) ilkelerini hayata geçiren

Gorbaçov SSCB dış politikasında seleflerine göre daha ılımlı ve uzlaşmacı bir

çizgi takip etmiştir. Sovyet güçleri 1988 yılında Afganistan’dan çekilmeye

başlarken, Gorbaçov aynı yıl yaptığı bir konuşmada SSCB’nin artık Doğu

Avrupa’ya askeri müdahalede bulunmayacağını ilan ederek, Soğuk Savaş’ın en

azından Avrupa kıtasındaki sonunu getirmiştir. 1989 yılı tüm Orta ve Doğu

Avrupa’da reformların hız kazandığı bir yıl olmuş ve Soğuk Savaş’ın sembolü

olan Berlin Duvarı aynı yıl içinde fiziki olarak olmasa da fiilen ortadan

kalkmıştır. 1991 yılının sonuna kadar Orta ve Doğu Avrupa dışında Sovyet

Cumhuriyetlerindeki komünist partiler birer birer lağvedilmiş ve eski

cumhuriyetler bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir. 26 Aralık 1991’de SSCB Yüksek

Sovyet’i Cumhuriyetler Konseyi’nin SSCB’nin varlığının sona erdiğini

duyurmasıyla Soğuk Savaş da sonlanmıştır.

1986 Reykjavik

Zirvesi’nde ABD Başkanı Ronald Reaganve SSCB lideri

Mikhail Gorbachev’in görüşmeleri

Daha fazlası için:

Okuma Önerileri●     

Kitap: John Lewis Gaddis, The

Cold War: A New History, Penguin, 2006.●     

Makale: Kaan Kutlu Ataç, “Soğuk Savaş”, UİK Güvenlik Yazıları Serisi, No 35, Kasım 2019, https://trguvenlikportali.com/wp-content/uploads/2019/11/SogukSavas_KKAtac_v.1.pdf

(Erişim Tarihi: 15 Kasım 2020).●     

Makale: Selin M. Bölme, “Soğuk Savaş’ta NATO-ABD-Türkiye Üçgeninde

Askeri Üsler: Süreklilik ve Değişim”, Uluslararası

İlişkiler, Cilt 9, No 34, 2012, s. 51-71.●     

Makale: Robert Jervis, “Cooperation under the Security Dilemma”, World Politics, Cilt 30, No 2, 1978, s. 167-214.●     

Roman: John Le Carre, Soğuktan

Gelen Casus, çev. Ali Cevat Akkoyunlu, İstanbul, Kırmızı Kedi Yayınevi,

2013, 4. Basım.İzleme Önerileri●     

Belgesel: Cold War Comrades, CNN

Documentary, https://www.youtube.com/watch?v=22KIQ1QNnhE&list=PL3H6z037pboGWTxs3xGP7HRGrQ5dOQdGc (Erişim

Tarihi: 15 Kasım 2020).●     

Film: Thirteen Days (Yakın Tehlike), 2000.●     

Film: The Hunt for Red October (Kızıl Ekim), 1990.●     

Film: From Russia with Love, (James Bond: Rusya’dan Sevgilerle), 1963.

Dinleme Önerileri●     

Podcast: “Üretimin Tarihi: Türkiye ve Soğuk Savaş #6”, Daktilo1984, Aralık 2019, https://open.spotify.com/episode/7DajWhvWb30aK1L8wuzspw?si=J5rkPAfgTBiJhYkDlqx9xw (Erişim Tarihi: 15 Kasım 2020).●     

Şarkı: U2, New Year’s Day,

https://www.youtube.com/watch?v=0aw8aG5FYlU (Erişim Tarihi: 15 Kasım 2020).●     

Şarkı: Bob Dylan, A Hard

Rain’s A-Gonna Fall, https://www.youtube.com/watch?v=T5al0HmR4to (Erişim Tarihi: 15 Kasım 2020).●     

Şarkı: Kate Bush, Breathing,

https://www.youtube.com/watch?v=VzlofSthVwc (Erişim Tarihi: 15 Kasım 2020).●     

Şarkı: Iron Maiden, 2 Minutes

to Midnight,  https://www.youtube.com/watch?v=9qbRHY1l0vc (Erişim Tarihi: 15 Kasım 2020).●     

Şarkı: Billy Joel, We Didn’t

Start the Fire, https://www.youtube.com/watch?v=eFTLKWw542g (Erişim Tarihi: 15 Kasım 2020).